قمار نهایی زلنسکی؛ صلح به قیمت کناره‌گیری و رؤیای اروپایی
سمیه خلیلی: تحولات اخیر اوکراین بار دیگر نشان داد این کشور همچنان درگیر بحران‌های تو در تویی است که راه‌حل‌های ساده‌ای برای آن وجود ندارد. در حالی که جنگ فرسایشی با روسیه وارد سومین سال خود شده و چشم‌انداز پیروزی برای کی‌یف هر روز مبهم‌تر می‌شود، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری که روزی با شعار پایان جنگ و اصلاحات گسترده به قدرت رسیده بود، اکنون در برابر یکی از دشوارترین تصمیم‌های سیاسی دوران خود ایستاده است. زلنسکی در جریان کنفرانس بین‌المللی «اوکراین ۲۰۲۵» که در روزهای اخیر در کی‌یف برگزار شد، پیشنهادی بی‌سابقه مطرح کرد: آمادگی برای کناره‌گیری از قدرت در صورتی که این اقدام بتواند به برقراری صلح پایدار در اوکراین و پیشبرد روند عضویت این کشور در اتحادیه اروپایی منجر شود. او گفت: «اگر کناره‌گیری من بتواند پایان جنگ را تسریع کند و ما را به خانواده بزرگ اروپا برساند، آماده‌ام این فداکاری را انجام دهم». اگرچه این پیشنهاد در ظاهر یک فداکاری قهرمانانه به نظر می‌رسد اما پرسش‌های اساسی را درباره واقعیت‌های صحنه سیاسی اوکراین و نیات پشت این حرکت به میان کشیده است.
* بن‌بست در میدان و دیپلماسی
واقعیت این است که زلنسکی مدت‌هاست در بن‌بست قرار گرفته است. عملیات‌های نظامی که قرار بود در تابستان گذشته معادلات جنگ را تغییر دهد، به شکست منجر شد. به‌رغم حمایت‌های بی‌سابقه نظامی و مالی غرب، اوکراین نتوانست پیروزی قابل توجهی در برابر ارتش روسیه به دست آورد. در مقابل، مسکو موفق شد موقعیت خود را در مناطق شرقی تثبیت کند و ابتکار عمل را در برخی جبهه‌ها در دست بگیرد. در جبهه دیپلماسی نیز چشم‌انداز روشنی برای اوکراین وجود ندارد. مذاکرات صلحی که با وساطت کشورهای ثالث مانند چین، ترکیه و عربستان در مقاطعی مطرح شد، به نتیجه ملموسی نرسید. روسیه همچنان بر شروط سختگیرانه خود اصرار دارد، از جمله به رسمیت شناختن مالکیت مسکو بر مناطقی که طی ۲ سال گذشته به اشغال درآمده‌اند. برای زلنسکی، پذیرش این شروط به معنای خیانت به آرمان‌های ملی و پایان زندگی سیاسی‌اش است اما ادامه جنگ نیز به معنای فرسایش بیشتر قدرت او است.
* بحران داخلی؛ فشارهای سیاسی و اقتصادی
زلنسکی علاوه بر مشکلات خارجی، در عرصه داخلی نیز با بحران‌هایی جدی مواجه است. اقتصاد اوکراین بشدت آسیب دیده، زیرساخت‌های کشور تخریب شده و میلیون‌ها اوکراینی به کشورهای دیگر پناهنده شده‌اند.
نرخ بیکاری افزایش یافته و نارضایتی اجتماعی رو به گسترش است. در این فضا، مخالفان سیاسی زلنسکی که پیش از این به خاطر وضعیت جنگی در حاشیه قرار داشتند، دوباره فعال شده‌اند.
برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری که طبق قانون باید سال گذشته انجام می‌شد، به بهانه شرایط اضطراری به تعویق افتاده است. این تعویق، مشروعیت دموکراتیک دولت زلنسکی را بشدت تضعیف کرده و خوراک تبلیغاتی برای مخالفان داخلی و خارجی او فراهم آورده است. در این میان انتقادات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور جدید آمریکا از «نبود انتخابات آزاد» در اوکراین نیز ضربه‌ای دیگر به وجهه زلنسکی وارد کرد.
* تلاش برای حفظ دستاوردهای غرب‌گرایانه
پیشنهاد کناره‌گیری زلنسکی را نمی‌توان صرفا نشانه ضعف یا شکست تعبیر کرد. این اقدام را باید در چارچوب یک استراتژی بزرگ‌تر برای حفظ دستاوردهای غرب‌گرایانه اوکراین فهمید. زلنسکی می‌داند ادامه جنگ چه بسا پروژه نزدیک کردن اوکراین به غرب را به کلی نابود کند. هرگونه فروپاشی سیاسی در کی‌یف، به نفع روسیه تمام خواهد شد و ممکن است روند عضویت در اتحادیه اروپایی و ناتو برای سال‌ها به تعویق بیفتد.
او با مطرح کردن کناره‌گیری، در واقع این پیام را به رهبران غربی مخابره می‌کند که حاضر است منافع ملی را بر جاه‌طلبی‌های شخصی ترجیح دهد، به این امید که اتحادیه اروپایی و آمریکا حاضر شوند حمایت‌های خود را افزایش داده و فرآیند عضویت اوکراین در ساختارهای غربی را تسریع کنند.
* آیا اتحادیه اروپایی آماده پذیرش اوکراین است؟
با این حال این محاسبه زلنسکی ممکن است خوشبینانه باشد. فرآیند عضویت در اتحادیه اروپایی معمولا سال‌ها به طول می‌انجامد و مستلزم اصلاحات سیاسی، اقتصادی و قضایی عمیقی است. اوکراین حتی پیش از جنگ نیز از نظر فساد مالی و ضعف حاکمیتی با چالش‌های جدی مواجه بود و اکنون با کشوری ویران‌شده و اقتصادی فروپاشیده، پیوستن به اتحادیه اروپایی کاری بسیار دشوارتر خواهد بود.
علاوه بر این، برخی کشورهای عضو اتحادیه بویژه در اروپای غربی، نگران این هستند که الحاق اوکراین باعث تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک با روسیه شود و منابع مالی اتحادیه را بیش از حد تحت فشار قرار دهد. همین نگرانی‌ها باعث شده حتی در فضای حمایتی کنونی، هیچ جدول زمانی دقیقی برای عضویت کامل اوکراین اعلام نشود.
* سناریوهای پیش رو
اگرچه هنوز مشخص نیست پیشنهاد زلنسکی به چه سمتی پیش خواهد رفت اما می‌توان چند سناریوی احتمالی را در نظر گرفت:
۱- موافقت مشروط غرب: اتحادیه اروپایی و آمریکا ممکن است از پیشنهاد زلنسکی استقبال کرده و در ازای کناره‌گیری او، مسیر عضویت اوکراین را هموارتر کنند. در این حالت، احتمالا یک دولت موقت غرب‌گرا جایگزین او خواهد شد.
۲- رد ضمنی پیشنهاد: غرب ممکن است بدون مخالفت علنی، عملا این پیشنهاد را نادیده بگیرد، چرا که کناره‌گیری زلنسکی در شرایط کنونی می‌تواند خلأ قدرت خطرناکی ایجاد کند و اوکراین را به هرج‌ومرج بکشاند.
۳- تشدید بحران داخلی: اعلام آمادگی برای کناره‌گیری می‌تواند مخالفان داخلی را جسورتر کند و به سرعت زلنسکی را در وضعیت سقوط سیاسی قرار دهد، بدون اینکه دستاوردی در زمینه صلح یا عضویت در اروپا حاصل شود.
۴- مانور تاکتیکی زلنسکی: ممکن است این پیشنهاد صرفا ابزاری برای فشار دیپلماتیک باشد و زلنسکی در عمل قصد کناره‌گیری نداشته باشد، مگر آنکه شرایط دقیقا مطابق خواسته‌های او پیش برود.
* آخرین قمار یک رئیس‌جمهور تنها
پیشنهاد زلنسکی برای کناره‌گیری، فارغ از نتیجه نهایی، نشان‌دهنده واقعیت تلخ امروز اوکراین است؛ کشوری گرفتار جنگ، بحران اقتصادی و تنش‌های داخلی، در میانه بی‌اعتمادی روزافزون متحدان خارجی.
زلنسکی که زمانی با تصویری از یک قهرمان ملی به میدان آمد، امروز در موقعیتی قرار گرفته که باید برای نجات پروژه ملی خود، بزرگ‌ترین فداکاری ممکن را پیشنهاد کند اما معلوم نیست این قمار، شانس نجات اوکراین را افزایش دهد یا آن را به پرتگاه بی‌ثباتی عمیق‌تری بکشاند.
در هر صورت، یک چیز روشن است؛ پایان دوران زلنسکی، چه با استعفا و چه با سقوط سیاسی، دیگر دور از انتظار نیست و اوکراین برای عبور از این مرحله حساس، بیش از هر زمان دیگری نیازمند یک راهبرد واقعی و حمایت موثر بین‌المللی است.