افق تجاری محصولات کشاورزی

گروه اقتصادی: کشاورزی ایران با وجود چالش‌های متعدد، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یکی از بازیگران موثر در بازارهای جهانی دارد. با توجه به تنوع و کیفیت بالای محصولات کشاورزی بومی، این بخش می‌تواند نقش مهمی در افزایش درآمدهای ارزی و تقویت امنیت غذایی ملی ایفا کند. با اجرای سیاست‌های حمایتی، بهبود زیرساخت‌ها و تقویت مشارکت بخش خصوصی، می‌توان به توسعه پایدار این حوزه دست یافت و ایران را به یکی از قطب‌های اصلی تجارت کشاورزی جهان تبدیل کرد.
بر اساس آمارهای موجود، ایران سالانه حدود ۱۲۵ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی تولید می‌کند. این رقم نشان‌دهنده ظرفیت بالای کشور در عرصه تولید مواد غذایی است. صادرات بخشی از این محصولات به کشورهای مختلف بویژه عراق، افغانستان، هند و امارات، نقش قابل توجهی در افزایش درآمدهای ارزی کشور ایفا می‌کند. محصولاتی همچون پسته، خرما، بادام، زعفران، کشمش و سیب از جمله اقلام صادراتی برتر ایران هستند که در بازارهای جهانی تقاضای بالایی دارند.
از سوی دیگر، واردات محصولاتی همچون غلات، دانه‌های روغنی و شکر نیز به دلیل نیازهای داخلی و محدودیت‌های تولیدی، بخش قابل توجهی از بازار تجاری کشاورزی را تشکیل می‌دهد. بر اساس آمارهای منتشر شده، سهم ارزش صادرات محصولات کشاورزی از کل صادرات غیرنفتی کشور 12.8 درصد و سهم واردات این بخش از کل واردات 21.8 درصد بوده است. این ارقام نشان‌دهنده اهمیت دوگانه این بخش در اقتصاد ایران است؛ این موضوع از یک سو به عنوان یک منبع درآمد ارزی دارای اهمیت است و همزمان به عنوان تأمین‌کننده نیازهای داخلی نقش ویژه‌ای در اقتصاد کشور دارد.
* چالش‌های تجارت کشاورزی
یکی از مشکلات اصلی در حوزه تجاری محصولات کشاورزی، ناپایداری ارزش صادرات و واردات است. بررسی‌های نشان می‌دهد شاخص بی‌ثباتی برای ۲۶ محصول صادراتی و ۲۲ محصول وارداتی، نوسانات قابل توجهی را در دوره‌های مختلف ثبت کرده است. این نوسانات تحت تأثیر عواملی همچون تغییرات نرخ ارز، سیاست‌های تجاری بین‌المللی و شرایط آب ‌و هوایی قرار دارد. به طور مثال، در ۲ ماهه اول سال ۱۴۰۳ صادرات محصولات کشاورزی تنها 7.4 درصد از حجم کل تجارت خارجی کشور را تشکیل داده بود. این اختلال توازن بین صادرات و واردات، ضرورت بازنگری در سیاست‌های حمایتی و بازاریابی بین‌المللی را مطرح می‌کند. همچنین حجم و ارزش صادرات کشاورزی در مقایسه با واردات، کمتر است که نشان‌دهنده عدم بهره‌وری کافی از پتانسیل‌های موجود است.
* فرصت‌های گسترش صادرات محصولات کشاورزی
با وجود چالش‌ها اما تنوع و کیفیت بالای برخی محصولات کشاورزی ایران، فرصت‌هایی را برای گسترش صادرات فراهم کرده است. محصولاتی همچون زعفران، پسته و خرما به دلیل کیفیت برجسته و شهرت جهانی، می‌توانند به عنوان برندهای بومی در بازارهای هدف معرفی شوند. شرکت‌های داخلی با تأکید بر مزیت‌های رقابتی محصولات بومی، می‌توانند نقش مهمی در جذب بازارهای جدید ایفا ‌کنند.
از دیدگاه کارشناسان، عواملی همچون بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و تسهیل فرآیندهای گمرکی و افزایش مشارکت بخش خصوصی می‌توانند به رشد صادرات کمک کنند. از سوی دیگر، واردات هوشمندانه محصولات مورد نیاز می‌تواند به کاهش فشار بر منابع داخلی و تعدیل قیمت‌ها منجر شود.
* صادرات هوشمندانه و واردات مستقیم؛ فرصت طلایی برای بخش کشاورزی
مهدی سروی، کارشناس اقتصاد کشاورزی، در گفت‌وگو با «وطن امروز»، به بررسی وضعیت تجارت کشاورزی ایران پرداخت. وی ضمن تأکید بر اهمیت این بخش در اقتصاد غیرنفتی، با اشاره به جزئیات مبادلات خارجی محصولات کشاورزی گفت: بیش از ۷۵ درصد معاملات کشاورزی ایران با کشورهای همسایه انجام می‌شود اما این به معنای محدود بودن تجارت به این کشورها نیست، بلکه ایران از مسیر این کشورها برای دسترسی به بازارهای دورتر استفاده می‌کند.
وی ادامه داد: کشورهای همسایه مانند ترکیه، امارات، عمان و عراق نقش مهمی در مبادلات تجاری ایران ایفا می‌کنند. این کشورها به عنوان ایستگاه‌های میانی عمل می‌کنند و تراکنش‌های بانکی مربوط به صادرات و واردات از طریق آنها انجام می‌شود. با این حال، مقاصد نهایی این تجارت، کشورهایی از قاره‌های مختلف از جمله اوراسیا، آمریکای جنوبی، آفریقا و جنوب شرق آسیا هستند. این موضوع گاهی موجب ایجاد تصور اشتباهی می‌شود که تجارت ایران تنها به کشورهای همسایه محدود می‌شود.
این کارشناس اقتصاد افزود: برای کاهش وابستگی به کشورهای خاص، دولت در سال‌های اخیر برنامه‌های متعددی را برای گسترش روابط تجاری با مناطق مختلف جهان طراحی کرده است. تمرکز فعلی بیشتر بر توسعه روابط با کشورهای همسایه، آفریقایی و آمریکای جنوبی است. به عنوان مثال، ایران سالانه حدود ۵میلیارد دلار کالاهای اساسی از برزیل وارد می‌کند، در حالی که صادرات به این کشور تنها 1.5 میلیارد دلار است. این عدم تعادل نشان‌دهنده وابستگی بالای ایران به برخی کشورها در حوزه واردات است.
سروی توضیح داد: یکی از راهکارهای کاهش وابستگی به واردات، توسعه تولید داخلی و بهبود کیفیت محصولات است. محصولاتی مانند ذرت، نهاده‌های دامی، گندم، روغن و شکر از جمله مواد اولیه‌ای هستند که باید واردات آنها کاهش یابد. از سوی دیگر، صادرات محصولاتی مانند مرکبات، میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات هم نیازمند بهبود کیفیت و کاهش ضایعات است. این اقدامات می‌تواند به بهبود تراز تجاری بخش کشاورزی کمک کند.
وی تأکید کرد: خودکفایی در تولید گندم یکی از دستاوردهای اخیر ایران است. البته، ارتقای کیفیت گندم در مراحل ذخیره‌سازی، حمل‌ونقل و تولید آرد همچنان از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین اصلاح سیاست‌های دولتی و پرداخت یارانه‌های هدفمند می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کیفیت محصولاتی نظیر گندم کمک کند. این کارشناس اقتصاد کشاورزی گفت: از چالش‌های اصلی در واردات محصولات کشاورزی، خرید کالا از طریق واسطه‌ها و شرکت‌های تجاری است که منجر به افزایش قیمت‌ها می‌شود. وی در ادامه پیشنهاد داد ایران با مبادی اصلی واردات، مانند برزیل، آرژانتین و کشورهای جنوب شرق آسیا ارتباط مستقیم برقرار کند. وی در ادامه افزود: ایجاد بنادر اختصاصی، استفاده از کشتی‌های فله‌بر دوطرفه و انجام قراردادهای تولیدی قبل از فصل برداشت، می‌تواند هزینه‌های واردات را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.
وی گفت: برای تثبیت صادرات کشاورزی رعایت پروتکل‌های بهداشتی و قرنطینه در کشورهای مقصد از اهمیت بالایی برخوردار است. 
برنامه‌ریزی برای تولید محصولات متناسب با بازارهای هدف و جلوگیری از ایجاد موانع غیرضروری، می‌تواند به بلندمدت‌تر شدن برنامه‌ریزی‌ها کمک کند. همچنین بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل بویژه تکمیل کریدور شمال - جنوب و اتصال آن به کریدور شرق به غرب، از جمله اولویت‌های کلیدی است.
وی در ادامه تأکید کرد: در شرایط تحریم، همکاری با کشورهایی  مانند روسیه و چین از اهمیت بالایی برخوردار است. درباره چین، استفاده از ظرفیت‌های این کشور برای تأمین کالاهای اساسی می‌تواند به کاهش وابستگی به شبکه تحریم‌کنندگان کمک کند. درباره روسیه، تکمیل کریدور شمال - جنوب و بهبود زیرساخت‌های ریلی و حمل‌ونقل از اولویت‌های مهم است. اصلاح زیرساخت‌های بانکی و استفاده از شبکه‌های پرداخت غیرتحریمی نیز از جمله راهکارهای ارائه شده برای بهبود سطح تجارت محصولات کشاورزی است.
بخش کشاورزی کشور ما امروز با سهم ۱۳ درصدی از تولید ناخالص داخلی و اشتغال‌زایی ۱۸ درصدی نیروی کار، همچنان ستون فقرات اقتصاد مقاومتی کشور محسوب می‌شود.
همچنین با دوری از خام‌فروشی باید با ایجاد زنجیره ارزش در همه محصولات بهره‌وری به حداکثر برسد. به عنوان مثال، تبدیل پسته به محصولات فرآوری شده می‌تواند ارزش افزوده را تا ۳۰۰ درصد افزایش دهد.
برای توسعه پایدار تجارت کشاورزی در ایران، برنامه‌ریزی دقیق و استراتژیک در این حوزه ضروری است و برخی از راهکارهای کلیدی آن عبارتند از: 
۱- کاهش وابستگی به واردات: با افزایش تولید داخلی و بهبود روش‌های کشاورزی، می‌توان به کاهش وابستگی به واردات دست‌ یافت.
۲- افزایش توان رقابتی صادرات: با تقویت کیفیت محصولات و استفاده از فناوری‌های نوین، می‌توان به رقابت‌پذیری بیشتر در بازارهای جهانی دست ‌یافت.
۳- برندینگ محصولات بومی: معرفی محصولات ایرانی به عنوان محصولات باکیفیت و منحصربه‌فرد در بازارهای بین‌المللی، می‌تواند تقاضای جهانی را افزایش دهد.
۴- جلوگیری از اشتباهات تجارت: آگاهی از قوانین گمرکی و شرایط بازارهای هدف، می‌تواند به کاهش خطاها و افزایش موفقیت در معاملات بین‌المللی کمک کند.