حیثیت قطر، اشتباه اسرائیل!

رضا رحمتی: حمله اخیر اسرائیل به خاک قطر نه تنها این کشور کوچک و ثروتمند خلیج ‌فارس را شوکه کرد، بلکه در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز به‌ عنوان نقطه عطفی در تحولات خاورمیانه ارزیابی می‌شود. قطر سال‌ها تلاش کرده بود با سیاست خارجی متوازن، میزبانی از گروه‌های مختلف و ایفای نقش میانجی، خود را به‌ عنوان «منطقه امن بین‌المللی» معرفی کند اما این حمله، پرسش‌های تازه‌ای را درباره آینده این جایگاه و راهبردهای احتمالی دوحه مطرح کرده است.
* قطر و حیثیت از دست‌رفته
برای درک واکنش‌های احتمالی قطر باید ابتدا جایگاه حیثیت و اعتبار ملی را در سیاست خارجی این کشور درک کرد. قطر در 2 دهه گذشته با صرف منابع مالی عظیم و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های رسانه‌ای، ورزشی، فرهنگی و سیاسی، تصویری از خود به‌ عنوان کشوری فراتر از اندازه جغرافیایی‌اش ساخته بود. میزبانی جام‌ جهانی فوتبال ۲۰۲۲، حمایت از شبکه الجزیره و ایفای نقش میانجی در پرونده‌های حساس همچون افغانستان، لبنان و حتی غزه بخشی از این تلاش‌ها بود. حمله اسرائیل این تصویر را خدشه‌دار کرده و دوحه اکنون با نیاز فوری به «جبران حیثیت» مواجه است. مقامات قطری نشانه‌هایی از تمایل به پاسخگویی نشان داده‌اند و گزارش‌ها حاکی از آن است برای طراحی پاسخی نمادین و محدود، با ایالات متحده وارد مذاکره شده‌اند. هدف قطر روشن است: نشان دادن اینکه حاکمیت و اعتبارش قابل خدشه نیست. اما این مسیر با مانعی جدی روبه‌رو است: واشنگتن بشدت با هرگونه پاسخ نظامی حتی نمادین مخالف است، زیرا بیم آن دارد چنین اقدامی آتش یک چرخه درگیری تازه را برافروزد. در همین راستا، مقامات صهیونیست نیز تهدید کرده‌اند هر حمله محدود از سوی قطر را «شدیداً» پاسخ خواهند داد. این موضع عملاً دست دوحه را برای واکنش فوری نظامی می‌بندد.
* جایگاه قطر به‌ عنوان منطقه امن
بخش مهمی از شوک منطقه‌ای نسبت به این حمله ناشی از جایگاه خاص قطر است. این کشور کوچک طی دهه‌های گذشته به یک «منطقه بی‌طرف» و میزبان امن برای گروه‌های مختلف تبدیل شده بود. حضور دفتر طالبان در دوحه، مذاکرات حماس و فتح و حتی میزبانی نشست‌های بین‌المللی پیرامون ایران و سوریه نشان‌دهنده این جایگاه بود. حمله به چنین کشوری نه‌تنها ساختار امنیتی خلیج ‌فارس را دچار اختلال می‌کند، بلکه پیامدهای روانی - سیاسی سنگینی دارد، اگر حتی قطر به‌ عنوان کشوری امن و بی‌طرف هدف قرار گیرد، آیا دیگر کشوری در منطقه می‌تواند خود را مصون بداند؟ همین پرسش‌ها سبب شده است کشورهای عرب با نگرانی اوضاع را دنبال کنند.
* خطاهای راهبردی رژیم؛ از سوریه تا قطر
برای تحلیل بهتر این وضعیت باید به الگوی خطاهای اسرائیل در «زمانبندی اقدامات» توجه کرد. اسرائیل در گذشته بارها نشان داده در انتخاب زمان و مکان اقدامات خود دچار اشتباه محاسباتی می‌شود. نمونه بارز آن زمانی بود که بحث خلع سلاح حزب‌الله در لبنان مطرح شد. درست در لحظه‌ای که برخی نیروهای داخلی آماده همکاری بودند، اسرائیل به ساختمان وزارت دفاع سوریه حمله کرد. این اقدام به سرعت روند مذاکرات را متوقف و همه فضای داخلی لبنان را علیه خلع سلاح بسیج کرد. حتی متحدان غربی اسرائیل نیز اذعان کردند «کارت در زمان اشتباه بازی شد».
اکنون به نظر می‌رسد حمله به قطر دومین اشتباه جدی اسرائیل در زمینه زمانبندی است. این اقدام نه‌تنها موجب تضعیف مواضع متحدان تل‌آویو در منطقه شده، بلکه باعث شده بسیاری از کشورهای عرب به بازنگری در محاسبات خود بپردازند. شعارهایی مانند «اسرائیل بزرگ»، سیاست‌های سخت‌گیرانه در غزه و موج گسترده ترورها، همگی فضای منطقه را علیه اسرائیل سنگین‌تر کرده‌ است. حمله به قطر در چنین شرایطی تنها به این فشارها دامن می‌زند.
* واکنش کشورهای عرب؛ بازاندیشی در مواضع
کشورهای عرب منطقه مدت‌هاست میان 2 قطب اصلی سرگردانند: از یک سو، فشار آمریکا و برخی ملاحظات امنیتی آنان را به سمت همکاری با اسرائیل سوق داده است و از سوی دیگر، افکار عمومی اعراب که تحت تأثیر تصاویر غزه و سیاست‌های سخت‌گیرانه اسرائیل است، آنها را وادار به فاصله گرفتن از تل‌آویو می‌کند. حمله به قطر این تردیدها را تشدید کرد. قطر اگر بتواند از این فضا بهره‌برداری کند، می‌تواند ابتکار عمل را در جهت ایجاد همگرایی عربی-اسلامی به دست گیرد. چنین ابتکاری ضمن جبران حیثیت آسیب‌دیده، می‌تواند فشار مضاعفی بر اسرائیل و حتی بر متحدان غربی آن ایجاد کند.
* سناریوهای پیش ‌روی دوحه
در شرایط کنونی می‌توان 3 سناریوی اصلی برای دوحه ترسیم کرد.
1- پاسخ نظامی محدود: این گزینه هرچند از منظر حیثیت ملی جذاب است اما با مخالفت جدی آمریکا و تهدیدات اسرائیل همراه است. ورود قطر به چرخه تقابل نظامی می‌تواند به امنیت داخلی و جایگاه اقتصادی‌اش بشدت آسیب بزند.
2- پاسخ دیپلماتیک و سیاسی: قطر می‌تواند با فعال کردن ابزارهای دیپلماتیک و تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهای عربی و اسلامی، هزینه‌های سیاسی اسرائیل را بالا ببرد. تجربه نشان داده است این کشور توانایی بسیج نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی را دارد.
3- پاسخ اقتصادی و نرم‌افزاری: قطر به عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان می‌تواند از اهرم‌های اقتصادی خود بهره گیرد. سرمایه‌گذاری در رسانه‌ها، حمایت از جریان‌های ضداسرائیلی و استفاده از قدرت انرژی (بویژه در بازار گاز طبیعی) ابزارهایی است که بدون ورود به جنگ مستقیم می‌تواند تأثیرگذار باشد.